علائم آندومتریوز، راهکارهای کنترل و درمان
شیوه درمانی آندومتریوز بستگی به میزان شدت بیماری، نوع اختلال و وضعیت بالینی فرد مبتلا دارد. در این مقاله همراه با یکی از متخصصین کلینیک ناباروری رستاک، این موضوع را بررسی می کنیم. به طور کلی، درمان این عارضه ترکیبی از دارودرمانی برای مهار التهاب و تسکین دردهای ناشی از آندومتریوز، داروهای ضدالتهاب و آنتی‌بیوتیک‌ها، و همچنین داروهای هورمونی جهت تنظیم تولید هورمون‌ها و کاهش نشانه‌های بیماری است. در موارد شدیدتر که نیاز به برداشتن توده‌ها وجود
دارد، روش‌های جراحی لاپاراسکوپی یا هیسترکتومی مطرح می‌گردند.
آندومتریوز چیست؟
آندومتریوز یک اختلال رحمی است که معمولاً با درد همراه است. در این بیماری، بافتی مشابه پوشش داخلی رحم (آندومتر) خارج از محل طبیعی خود رشد می‌کند. این بافت می‌تواند در تخمدان‌ها (آندومتریوز تخمدانی)، لوله‌های فالوپ و بافت‌های اطراف لگن مستقر شود. گاهی اوقات در نواحی دیگر بدن نیز ممکن است بافت مشابه آندومتر یافت شود، اما این موارد نادر است.
همانند آندومتر واقعی، این بافت خارجی نیز در طول چرخه قاعدگی ضخیم و سپس تجزیه می‌شود. از آنجایی که این بافت راهی برای خروج از بدن ندارد، باعث خونریزی شدید و درد می‌شود. در مواردی که تخمدان‌ها درگیر می‌شوند، کیست‌هایی به نام “کیست آندومتریوما” یا “کیست آندومتریوز” تشکیل می‌گردد. نفوذ بافت آندومتریوز به بافت‌های اطراف لگن می‌تواند منجر به چسبندگی اندام‌های لگنی به یکدیگر شود که این امر می‌تواند بر باروری تأثیر بگذارد. امروزه تحقیقات گسترده‌ای در زمینه آندومتریوز و تأثیر آن بر باروری در حال انجام است.
علائم آندومتریوز
بیماری آندومتریوز معمولا با درد ناحیه لگن همزمان با دوران قاعدگی آغاز می‌گردد. این درد ممکن است با گذر زمان شدت بیشتری پیدا کند. از جمله نشانه‌ها و پیامدهای شایع این اختلال می‌توان به موارد ذیل اشاره نمود:
- قاعدگی‌های دردناک (دیسمنوره): درد و گرفتگی لگن قبل از قاعدگی آغاز شده و تا چند روز پس از آن ادامه می‌یابد. همچنین ممکن است درد در کمر و شکم نیز احساس شود.
- درد در حین یا پس از رابطه جنسی.
- درد هنگام ادرار یا اجابت مزاج، بویژه در دوران قاعدگی.
- خونریزی شدید یا طولانی در طول قاعدگی یا بین قاعدگی‌ها (لکه‌بینی).
- ناباروری: در برخی موارد، آندومتریوز عامل اصلی ناباروری شناخته می‌شود.
سایر عوارض احتمالی شامل خستگی، اسهال، یبوست، نفخ یا تهوع می‌باشد که معمولاً در دوران قاعدگی تشدید می‌شوند و می‌توانند نشانگر عود بیماری باشند. نادیده گرفتن این علائم می‌تواند منجر به تشدید عوارض در آینده شود.
تشخیص آندومتریوز گاه دشوار است، زیرا علائم آن ممکن است با بیماری‌های دیگر مانند عفونت لگنی، کیست تخمدان یا سندرم روده تحریک‌پذیر اشتباه گرفته شود که خود باعث اسهال، یبوست و گرفتگی شکم می‌شود. در برخی موارد، آندومتریوز با سندرم روده تحریک‌پذیر همراه است که فرآیند تشخیص را پیچیده‌تر می‌کند.
علت بروز آندومتریوز
علت قطعی بروز آندومتریوز هنوز مشخص نشده است، اما چندین تئوری برای توضیح احتمالی منشأ آن وجود دارد:
- نظریه انتشار معکوس: در این حالت، خون قاعدگی حاوی سلول‌های آندومتری به جای خروج از بدن، از طریق لوله‌های رحمی به داخل حفره لگن سرازیر شده و به سطوح آن می‌چسبد و رشد می‌کند.
- تغییر سلول‌های صفاقی: طبق این تئوری، هورمون‌ها یا اختلالات ایمنی می‌تواند سبب تبدیل سلول‌های صفاقی (سلول‌های پوششی داخل شکم) به سلول‌های مشابه آندومتری شود.
- سلول‌های جنینی متحول: در این فرضیه، هورمون‌هایی نظیر استروژن ممکن است سلول‌های جنینی را در دوران بلوغ به سلول‌های شبیه آندومتری تبدیل کنند.
- جراحی و عوارض آن: پس از اعمال جراحی مانند هیسترکتومی یا سزارین، سلول‌های آندومتری می‌توانند به محل برش جراحی متصل شده و به خارج از رحم راه یابند.
- انتقال از طریق گردش خون یا لنف: سلول‌های آندومتری ممکن است از طریق جریان خون یا سیستم لنفاوی به نقاط دیگر بدن منتقل شوند.
- نقص در عملکرد سیستم ایمنی بدن: کاهش کارایی سیستم ایمنی می‌تواند از شناسایی و حذف بافت‌های آندومتریال خارج از محل طبیعی یعنی رحم جلوگیری نماید.
به طور کلی، هیچ یک از این تئوری‌ها به تنهایی نمی‌تواند علت قطعی آندومتریوز را توضیح دهد و احتمالاً ترکیبی از چندین عامل در بروز این بیماری نقش دارند.
انواع آندومتریوز
آندومتریوز بر اساس محل رشد بافت آندومتری در خارج از رحم به سه دسته اصلی تقسیم می‌شود:
- آندومتریوز صفاقی سطحی: این شایع‌ترین نوع است که در آن ضایعات آندومتری بر روی صفاق (پرده نازکی که حفره لگن را می‌پوشاند) مشاهده می‌شود.
- آندومتریوما یا کیست‌های تخمدانی: کیست‌های تیره و پرمایع موسوم به “کیست‌های شکلاتی” که در عمق تخمدان تشکیل می‌شوند و به درمان مقاوم هستند و می‌توانند به بافت سالم تخمدان نیز آسیب بزنند.
- آندومتریوز صفاقی عمیق: در این حالت، ضایعات آندومتری زیر صفاق رشد کرده و علاوه بر رحم، ممکن است اندام‌های مجاور از جمله روده یا مثانه را نیز درگیر کند. حدود 1 تا 5 درصد زنان مبتلا این نوع را تجربه می‌کنند.
لازم به ذکر است که شدت درد لزوماً نشانگر وخامت بیماری نیست، چرا که در برخی موارد آندومتریوز خفیف با درد شدید و در موارد دیگر آندومتریوز پیشرفته با درد کم یا بدون درد همراه است.
مراحل آندومتریوز
آندومتریوز براساس گستردگی و شدت آسیب ناشی از رشد بافت آندومتری در خارج رحم، به چهار سطح پیشرفت طبقه‌بندی می‌گردد:
– مرحله حداقلی: زخم‌های جزئی و کاشت‌های سطحی آندومتر بر روی تخمدان‌ها دیده می‌شود. همچنین ممکن است منطقه لگن یا اطراف آن ملتهب گردد.
– مرحله خفیف: ضایعات اندک و کاشت‌های سطحی آندومتر بر روی تخمدان‌ها و پوشش لگنی مشاهده می‌گردد.
– مرحله متوسط: کاشت‌های عمیق آندومتری در تخمدان‌ها و لگن حضور دارند و احتمالاً ضایعات بیشتری نیز یافت می‌شوند.
– مرحله شدید: در این وضعیت، کاشت‌های عمیق آندومتری در تخمدان‌ها و لگن به صورت گسترده وجود دارد و حتی امکان درگیری لوله‌های رحمی و روده‌ها نیز هست.
عواملی نظیر محل آلودگی، تعداد ضایعات، اندازه و میزان نفوذ کاشت‌های آندومتری، در تعیین مرحله آندومتریوز نقش دارند.
فاکتورهای خطر شایع بیماری آندومتریوز
برخی عوامل می‌توانند خطر ابتلا به آندومتریوز را افزایش دهند، از جمله:
- عدم تجربه بارداری و زایمان در طول زندگی
- شروع زودهنگام قاعدگی در سنین پایین
- تأخیر در بروز یائسگی در سنین بالاتر
- داشتن چرخه‌های قاعدگی کوتاه‌مدت، مثلاً کمتر از 27 روز
- قاعدگی‌های طولانی و شدید، اغلب بیش از 7 روز
- سطوح بالای هورمون استروژن در بدن
- شاخص توده بدنی (BMI) پایین
- سابقه خانوادگی آندومتریوز، بویژه در مادر، خواهر یا عمه
- هرگونه اختلالی که از خروج خون قاعدگی جلوگیری کند
- ناهنجاری‌های دستگاه تناسلی
معمولاً علائم آندومتریوز چندین سال پس از اولین قاعدگی بروز می‌کند. حاملگی ممکن است موجب بهبود موقت و یائسگی سبب رفع کامل علائم گردد، مگر اینکه در این دوران داروهای حاوی استروژن مصرف شود.
عوارض احتمالی بیماری آندومتریوز
عوارض احتمالی آندومتریوز نباید مورد غفلت واقع شوند. در مواقعی که این بیماری به درستی درمان نشود و با گذر زمان پیشرفت کند، می‌تواند منجر به مشکلات ناباروری و همچنین سرطان‌های تخمدانی یا رحمی گردد.
یکی از پیامدهای اصلی آندومتریوز، اختلال در باروری است. تقریبا یک سوم تا نیمی از زنان مبتلا به این بیماری، برای بارداری با چالش مواجه می‌شوند. فرآیند بارداری مستلزم آزاد شدن تخمک از تخمدان، عبور آن از لوله‌های فالوپ، لقاح با اسپرم و در نهایت اتصال به دیواره رحم برای شروع رشد جنین است. آندومتریوز می‌تواند سبب انسداد لوله‌های فالوپ شده و از اتصال تخمک و اسپرم جلوگیری نماید.
با این حال، بسیاری از افراد دارای آندومتریوز خفیف تا متوسط هنوز قادر به بارداری و تکمیل دوران حاملگی هستند. گاهی پزشکان به این بیماران توصیه می‌کنند از به تعویق انداختن بچه‌دار شدن خودداری کنند، زیرا امکان وخامت وضعیت با گذشت زمان وجود دارد. متاسفانه میزان ابتلا به سرطان تخمدان در افراد مبتلا به آندومتریوز، بیشتر از انتظار است. هرچند در ابتدای بیماری، خطر سرطان تخمدان بسیار اندک است. در موارد نادر، نوعی سرطان به نام آدنوکارسینوم مرتبط با آندومتریوز می‌تواند در افرادی که سابقه این بیماری را داشته‌اند، بروز نماید.
نحوه صحیح تشخیص بیماری آندومتریوز
برای تشخیص آندومتریوز و سایر عوامل بالقوه درد لگنی، معمولا پزشک از بیمار میخواهد تا علائم خود از جمله محل و زمان بروز درد را توضیح دهد. سپس آزمایشات زیر برای بررسی دقیق‌تر این اختلال صورت می‌گیرد:
معاینه ناحیه لگن
در این معاینه، پزشک با استفاده از لمس دستی سعی می‌کند ناهنجاری‌هایی مانند کیست یا زخم رحمی در نواحی لگنی را ارزیابی نماید. اغلب ضایعات کوچک آندومتریوزی قابل لمس نیستند مگر آنکه منجر به تشکیل کیست شده باشند.
سونوگرافی
تصویربرداری از آندومتریوز با سونوگرافی آسان‌تر است. این روش از امواج صوتی با فرکانس بالا برای تولید تصاویری از داخل بدن استفاده می‌کند. برای ثبت تصاویر، دستگاهی به نام ترانسدیوسر بر روی شکم فشار داده می‌شود یا در داخل واژن قرار می‌گیرد (سونوگرافی ترانس‌واژینال). هر دو نوع ممکن است برای دید بهتر اندام‌های تناسلی انجام شوند. معمولا یک سونوگرافی استاندارد به طور قطع تشخیص آندومتریوز را مشخص نمی‌کند، اما می‌تواند کیست‌های مرتبط با آن (آندومتریوما) را شناسایی کند. بنابراین بهتر است در طی معاینات روتین، بهترین زمان سونوگرافی برای تشخیص این بیماری را با پزشک در میان بگذارید.
تصویربرداری رزونانس مغناطیسی
این روش از میدان مغناطیسی و امواج رادیویی برای تولید تصاویر دقیق از اندام‌ها و بافت‌های بدن بهره می‌گیرد. گاهی MRI می‌تواند به جراح اطلاعات مشخصی در خصوص موقعیت و اندازه ضایعات آندومتریوزی ارائه نماید.
لاپاراسکوپی: در مواردی پزشک ممکن است بیمار را برای بررسی دقیق‌تر حفره شکمی تحت لاپاراسکوپی قرار دهد. در این روش در حالی که بیمار تحت بیهوشی عمومی است، جراح یک برش کوچک نزدیک ناف ایجاد کرده و لوله لاپاراسکوپ را از طریق آن وارد می‌نماید تا به دنبال نشانه‌های بافت آندومتریوز خارج از رحم در تمامی نواحی باشد. اصولا لاپاراسکوپی می‌تواند دربارۀ محل، وسعت و اندازۀ ضایعات آندومتریوزی اطلاعات ارائه دهد. جراح ممکن است در این حین نمونه‌برداری بافتی (بیوپسی) نیز جهت آزمایشات آسیب‌شناسی انجام دهد. نکته مثبت این است که اغلب جراح قادر است در طی لاپاراسکوپی، ضایعات آندومتریوزی را نیز به طور کامل برداشت نماید.
آیا آندومتریوز قابل درمان است؟
روند درمانی اندومتریوز معمولاً شامل دارو یا عمل جراحی می‌شود. روش انتخابی شما و پزشکتان به شدت نشانه‌های شما و اینکه باردار هستید یا نه، بستگی دارد. بطور معمول توصیه می‌شود ابتدا روش‌های محافظه‌کارانه را امتحان کنید و در صورت ناکامی، به جراحی روی آورید. در ادامه به روش‌های درمان قطعی این بیماری اشاره خواهیم کرد.
تجویز هورمون‌ها
قرص‌های ضدبارداری و داروهای هورمونی گاه می‌توانند در کاهش یا رفع درد آندومتریوز مؤثر باشند. افزایش و کاهش سطح هورمون‌ها در چرخه قاعدگی باعث تضخیم، تجزیه و خونریزی کاشت‌های اندومتر می‌شود. هورمون‌درمانی ممکن است رشد بافت اندومتر را کند کرده و از کاشت مجدد آن جلوگیری کند.
مسکن‌ها
اگر قصد بارداری ندارید، پزشک ممکن است هورمون‌درمانی را با مصرف داروهای ضددرد توصیه کند. داروهای ضدالتهاب غیراستروئیدی مانند ایبوپروفن یا ناپروکسن برای تسکین دردهای قاعدگی شدید ناشی از آندومتریوز مؤثر هستند.
جراحی‌های محافظه‌کارانه
اگر آندومتریوز دارید و در تلاش برای باردار شدن هستید، برداشتن کاشت‌های سلولی اندومتریوز با حفظ رحم و تخمدان‌ها ممکن است شانس موفقیت شما را افزایش دهد. اگرچه در بیشتر موارد، جراحی لاپاراسکوپیک مشکل را حل می‌کند اما اگر لازم باشد، جراحی باز شکمی انجام خواهد شد.
درمان‌های مرتبط با باروری
از آنجا که آندومتریوز می‌تواند بر باروری تأثیر بگذارد، پزشک ممکن است تحت نظارت متخصص نازایی، درمان‌های باروری را توصیه کند. این درمان‌ها از تحریک تخمدان برای افزایش تخمک‌گذاری تا لقاح آزمایشگاهی را شامل می‌شود. انتخاب روش مناسب بستگی به شرایط شخصی شما دارد.
هیسترکتومی (برداشتن رحم) و اوفورکتومی (برداشتن تخمدان‌ها)
اگرچه برداشتن رحم و تخمدان‌ها از موثرترین روش‌های درمان آندومتریوز است، اما پزشکان معمولاً ترجیح می‌دهند با برداشت دقیق و کامل بافت‌های آندومتریوز، قدرت باروری خانم‌ها را حفظ کنند. زیرا برداشتن تخمدان‌ها منجر به کمبود هورمون‌های تولیدی آنها و یائسگی زودرس می‌شود که خطر بیماری‌های قلبی عروقی، اختلالات متابولیک و مرگ زودرس را به همراه دارد.
برداشتن رحم گاهی برای درمان علائم آندومتریوز مانند خونریزی شدید و قاعدگی‌های دردناک در افرادی که نمی‌خواهند باردار شوند، استفاده می‌شود. معمولاً داشتن پزشکی که با او احساس راحتی می‌کنید، در مدیریت و درمان آندومتریوز بسیار مهم است. حتماً با پزشک خود در مورد روش‌ها و داروهای جدید درمان آندومتریوز گفتگو کنید.
نحوه مراجعه به دکتر و پیگیری درمان
لزوم پیگیری درمان آندومتریوز بسته به عوامل متعددی از جمله شدت بیماری، نوع آن و وضعیت بالینی بیمار تعیین می‌شود. با این حال، در مجموع، درمان این اختلال شامل ترکیبی از داروهای ضددرد و ضدالتهاب برای کنترل التهاب و تسکین علائم دردناک، آنتی‌بیوتیک‌ها، و نیز داروهای هورمونی جهت تنظیم سطح هورمون‌ها و کاهش نشانه‌های بیماری است. در موارد شدیدتر که نیاز به برداشتن توده‌ها باشد، روش‌های جراحی لاپاراسکوپی یا هیسترکتومی مد نظر قرار می‌گیرند. انتخاب شیوه درمانی باید بر اساس وضعیت خاص بیمار و توصیه پزشک معالج صورت پذیرد. مراجعه به متخصص زنان با تجربه در زمینه آندومتریوز می‌تواند به انتخاب مناسب‌ترین گزینه درمانی برای شرایط فردی شما کمک شایانی نماید.
