چرخه قاعدگی یک فرآیند پیچیده است که به طرز عجیب و خاصی هماهنگ شده و در سلامت باروری زنان نقش مهمی دارد. هر مرحله از این چرخه ویژگی‌ها و عملکردهای منحصر به فردی دارد که هماهنگ شدن تمام این مراحل به سیستم تولیدمثل بانوان کمک می‌کند. در میان تمام مراحل متنوع این چرخه، فاز فولیکولی به عنوان یک دوره تجدید و آماده‌سازی چرخه محسوب می‌شود. در این مرحله زمینه برای تخمک‌گذاری و ایجاد لقاح فراهم خواهد شد. برای اینکه بیشتر با این فاز موثر و مهم در چرخه قاعدگی آشنا شوید، می‌توانید مطلب زیر را تا انتها دنبال کنید. در این راهنما ما تمام تغییراتی که در فاز فولیکولی رخ می‌دهند را به طور مفصل ذکر کرده‌ایم.
آشنایی با فاز فولیکولی
فاز نام برده شده نیمه اول چرخه قاعدگی است که از روز اول قاعدگی آغاز می‌شود و با تخمک گذاری به پایان می‌رسد. این مرحله به طور معمول 14 روز طول می‌کشد اما دوره زمانی آن در زنان مختلف، یکسان نیست و با تغییراتی همراه خواهد بود.
عملکرد اولیه فاز فولیکولی آماده‌سازی بدن بانوان برای تخمک‌گذاری است که این روند با تحریک کردن رشد فولیکول‌های تخمدان و کمک به بالغ شدن آنها قدرت باروری زنان را افزایش می‌دهد.
تغییرات هورمونی فاز فولیکولی
فاز فولیکولی با تعامل پیچیده هورمون‌ها همراه است که تغییرات هورمونی در بانوان نشان‌دهنده رشد و تکامل فولیکول‌های درون تخمدان خواهد بود. هورمون‌های مهمی که در این فاز حضور دارند و دستخوش تغییرات می‌شوند را در ادامه معرفی می‌کنیم:
- هورمون محرک فولیکول: این هورمون توسط غده هیپوفیز تولید می‌شود و نقش مهمی در تحریک رشد فولیکول‌های تخمدان ایفا می‌کند. بلوغ فولیکول‌های متعدد که هر یک حاوی یک تخمک نابالغ هستند نیز توسط همین هورمون افزایش می‌یابد.
- هورمون لوتئینیزه‌کننده: این هورمون نیز توسط غده هیپوفیز تولید می‌شود و با کمک هورمون محرک فولیکول برای حمایت از رشد فولیکول‌ها فعالیت می‌کند. همان‌طور که فولیکول‌ها بالغ می‌شوند و سطح هورمون لوتئینیزه‌کننده به تدریج افزایش می‌یابد، تخمک‌گذاری نیز رخ می‌دهد.
- هورمون استروژن: با رشد فولیکول‌ها، مقدار زیادی استروژن تولید می‌شود. این هورمون مسئول ضخیم شدن پوشش داخلی رحم به منظور آمادگی برای بارداری احتمالی است. افزایش سطح استروژن بازخوردی برای غده هیپوفیز فراهم می‌کند تا تولید دو هورمون نام برده شده در قسمت بالا نیز تنظیم شود.
- هورمون آزادکننده گنادوتروپین: این هورمون توسط هیپوتالاموس تولید می‌شود و غده هیپوفیز را برای ترشح هورمون‌های فولیکولی و لوتئینیزه‌کننده تحریک می‌کند. در ضمن این هورمون نقش کلیدی در هماهنگی سیگنال‌های هورمونی ایفا خواهد کرد تا در نهایت فاز فولیکولی را به سمت مقصد نهایی خود هدایت کند.
روند تولید فولیکول
روند تولید فولیکول یک فرآیند پیچیده و دقیق از رویدادهای مختلفی است که در تخمدان رخ می‌دهد. این روند برای بلوغ تخمک‌ها و تنظیم چرخه قاعدگی بسیار ضروری است. در مرحله اول فولیکول اولیه فعال‌سازی می‌شود.
طی این مرحله فولیکول‌های اولیه در تخمک نابالغ تولید می‌شوند و تا زمانی که سیگنال‌های هورمونی فعال نشده‌اند همچنین خاموش باقی می‌مانند. در مرحله دوم تولید، فولیکول اولیه به طور کامل تشکیل داده می‌شود.
به عبارت دیگر بعد از فعال شدن، فولیکول‌های اولیه نیز به طور کامل تولید می‌شوند. در ادامه تخمک نیز به بزرگ شدن خود مشغول می‌شود. اکنون نوبت به رشد فولیکول ثانویه می‌رسد. برای تشکیل فولیکول ثانویه، فولیکول اولیه به رشد خود ادامه می‌دهد تا به فولیکول ثانویه تبدیل شود.
با گذر زمان این فولیکول نیز یک حفره پر از مایع ایجاد می‌کند. در آخر فولیکول ثانویه نیز به تولید و بالغ شدن فولیکول آنترال منجر خواهد شد که فولیکول سوم نیز به وجود می‌آید. با توجه به این مراحل فولیکول‌ها ایجاد شده برای بارداری زنان دست به کار می‌شوند یا به تخمک‌گذاری کمک خواهند کرد.
چطور بفهمیم در فاز فولیکولی قرار داریم؟
برای اینکه متوجه آغاز فاز فولیکولی شده و بتوانید بر روی آن نظارت داشته باشید، راهکارهایی وجود دارند. با بررسی شرایط این فاز شما حتی می‌توانید از سلامت و قدرت باروری خود مطمئن شوید. برای مثال می‌توانید دمای پایه بدنتان را به صورت روزانه ردیابی کنید.
با بررسی الگوهای بدن و تغییراتی که شناسایی می‌کنید، پیشرفت فاز فولیکولی و شروع تخمک‌گذاری را متوجه خواهید شد. به طور حتم با کیت بارداری آشنا هستید. علاوه بر این کیت‌های نام برده شده، کیف پیش‌بینی تخمک‌گذاری نیز وجود دارد که با استفاده از آنها می‌توانید زمان تخمک‌گذاری خود را متوجه شوید.
همچنین با استفاده از این کیت پایان فاز فولیکولی مشخص می‌شود. روش دیگری که برای بررسی فاز فولیکولی وجود دارد سونوگرافی است که باید تحت نظر متخصصان انجام شود. طبق این روش تصویربرداری متخصصان می‌توانند بر رشد و تکامل فولیکول‌های تخمدان شما نظارت کامل داشته باشند.
مدت زمان فاز فولیکولی و دلیل طولانی شدن آن
در قسمت‌های قبلی ذکر کردیم که این فاز حدود 14 روز طول می‌کشد اما این مدت زمان در بانوان متفاوت یکسان نیست. برای برخی از افراد ممکن است خیلی کوتاه باشد در حالی که برخی از بانوان تا 21 روز در فاز فولیکولی خود هستند.
در نظر داشته باشید این فاز طولانی‌ترین فاز مربوط به چرخه قاعدگی است که از اولین روز پریود شما شروع می‌شود و تا زمان تخمک‌گذاری همچنان ادامه دارد. میانگین کلی این فاز بین 11 تا 27 روز تخمین زده شده است.
به طور کلی مدت زمانی فاز فولیکولی بیش از هر چیزی به زمان تشکیل فولیکول بستگی دارد. در صورتی که شاهد یک فاز فولیکول طولانی هستید، باید گفت که شما دوره تخمک‌گذاری طولانی‌تری دارید. همچنین استفاده از قرص ضد بارداری برای مدتی طولانی می‌تواند به طولانی شدن این دوره کمک کند.
فاز فولیکولی کوتاه
در صورتی که فاز فولیکولی شما کمتر از 10 روز طول بکشد، می‌توان گفت این فاز در بدنتان کوتاه است. به طور معمول برخی از شرایط همانند عدم تعادل هورمونی، اختلالات تیروئید و سندرم تخمدان پلی کیستیک می‌تواند بر روی کوتاه شدن این فاز موثر باشد.
با افزایش سن و پیر شدن تخمدان‌ها نیز این امکان وجود دارد که فاز فولیکولی بدن شما کوتاه شود. متاسفانه استرس نیز به کوتاه شدن این فاز منجر خواهد شد. کوتاه بودن فاز فولیکول با پیامدهای مختلفی همراه است که خطرناک‌ترین آن مربوط به کاهش شانس بارداری در بانوان خواهد بود.
همچنین این فاز کوتاه بر روی لانه‌گزینی زنان موثر است و باعث کاهش قدرت باروری آنها می‌شود. در صورتی که فاز فولیکولی کوتاه باشد، فولیکول‌های خیلی سریع به بلوغ می‌رسند و در نهایت تخمکی آزاد می‌شود که هنوز به بلوغ کامل نرسیده است. با توجه به این شرایط شانس لقاح و بارداری نیز به میزان چشمگیری کاهش می‌یابد.
تغییرات فیزیولوژیکی در طول فاز فولیکولی
علاوه بر تغییراتی که در هورمون‌ها شما ایجاد می‌شود، فاز فولیکولی با چندین تغییر فیزیولوژیکی همراه است. این تغییرات به بدن کمک می‌کنند تا تخمک‌گذاری به درستی انجام شود و در نهایت شانس حاملگی نیز افزایش یابد. برخی از این تغییرات را در ادامه توضیح می‌دهیم:
- رشد فولیکولی: در ابتدای این فاز، فولیکول‌های متعدد تخمدان تحت تاثیر هورمون فولیکولی شروع به رشد و نمو می‌کنند. با پیشرفت این فاز، یک فولیکول غالب ظاهر می‌شود در حالی که مابقی فولیکول‌های تحلیل می‌روند.
- ضخیم شدن آندومتر: افزایش سطح استروژن باعث ضخیم شدن لایه داخلی رحم می‌شود و محیطی غنی از مواد مغذی ایجاد می‌کند که از تخمک بارور شده حمایت خواهد کرد. آندومتر عروق قوی‌تری خواهد داشت و به شکل غده‌ای درمی‌آید. در چنین حالتی توانایی آن برای تغذیه جنین نیز افزایش می‌یابد.
- تغییرات مخاط دهانه رحم: استروژن همچنین بر قوام مخاط دهانه رحم تاثیر می‌گذارد و آن را نازک‌تر و لغزنده‌تر می‌کند. این تغییر باعث تسهیل عبور اسپرم از دهانه رحم می‌شود. بنابراین اسپرم راحت‌تر از قبل به رحم وارد خواهد شد. در نهایت نیز شانس ایجاد لقاح افزایش می‌یابد.
- تغییر دمای پایه بدن: در طول فاز فولیکولی، دمای پایه بدن به نسبت پایین باقی می‌ماند. تنها بعد از تخمک‌گذاری که با افزایش هورمون فولیکولی همراه است، دمای پایه بدن به دلیل افزایش سطح پروژسترون افزایش می‌یابد.
عوامل موثر بر عملکرد صحیح فاز فولیکولی
فاکتورهای مختلفی بر عملکرد صحیح،مدت زمان و موفقیت این فاز موثر هستند که در ادامه این عوامل را به طور خلاصه توضیح می‌دهیم:
- سن: با افزایش سن زنان، طول فاز فولیکولی ممکن است تغییر کند. در زنان جوان‌تر این فاز پایدار است، در حالی که زنان مسن‌تر به طور حتم فاز فولیکولی کوتاه‌تر و متغیری را تجربه می‌کنند.
- عدم تعادل هورمونی: شرایطی همانند سندرم تخمدان پلی کیستیک و اختلالات تیروئید می‌تواند تعادل هورمونی زنان را مختل کند و بر طول یا نظم عملکرد این فاز تاثیر بگذارند.
- استرس: استرس مزمن می‌تواند بر محور هیپوتالاموس-هیپوفیز- تخمدان تاثیر بگذارد و به چرخه‌های قاعدگی نامنظم یا تغییر در فاز فولیکولی منجر شود.
- سبک زندگی: عواملی همانند رژیم غذایی، ورزش و وزن بدن می‌توانند بر سطوح هورمونی تاثیر بگذارند و در نتیجه فاز فولیکولی را تحت تاثیر خود قرار دهند. داشتن یک زندگی سالم می‌تواند از چرخه قاعدگی منظم و سلامت باروری مطلوب زنان پشتیبانی کند.
رابطه میان فاز فولیکولی و باروری
تغییرات تخمدان و رحم در فاز فولیکولی
در قسمت‌های قبلی نیز گفتیم که فاز فولیکولی در باروری زنان نقش مهمی دارد؛ زیرا زمینه اصلی برای تخمک‌گذاری و تشکیل لقاح را فراهم می‌کند. شما با تشخیص فاز فولیکولی خود می‌توانید به شانس باردار شدنتان دست یابید. البته که در این فاز باید نکاتی را نیز در نظر بگیرید.
به منظور افزایش شانس ایجاد لقاح در این فاز، باید رابطه جنسی یا مقاربت خود را طی دوره تخمک‌گذاری انجام دهید. با بررسی فاز فولیکولی دقیق می‌توانید بهترین زمان را برای آمیزش بیابید. همچنین با مدیریت استرس خود و رسیدگی به مشکلات هورمونیتان می‌توانید شانس بارداری خود را در این فاز دوبرابر کنید.
اگر جزء زنانی هستید که در روند تخمک‌گذاری یا رشد فولیکولی مشکل دارید، لازم نیست بلافاصله به روش‌های کمک بارداری همانند IVF و IUI روی ببرید، بلکه با کمک برخی دیگر از روش‌های درمانی نیز می‌توانید تخمک‌گذاری خود را ارتقا دهید. البته که به کمک افراد متخصص در این حوزه نیاز خواهید داشت.
مقایسه فاز فولیکولی و فاز لوتئال
چرخه قاعدگی به چندین مرحله تقسیم می‌شود که هر یک ویژگی‌ها و عملکردهای خاصی دارند. دو مورد از فازهای مهم حاضر در چرخه قاعدگی فاز فولیکولی و فاز لوتئال است. با درک تفاوت این فازها می‌توانید اطلاعات ارزشمندی از سلامت باروری خود کسب کنید. برخی از تفاوت‌های این 2 فاز را در ادامه شرح می‌دهیم:
- زمان آغاز: فاز فولیکولی در روز اول قاعدگی شروع می‌شود اما فاز لوتئال بعد از تخمک‌گذاری آغاز می‌شود.
- هورمون‌های فعال: در فاز فولیکولی هورمون‌های محرک فولیکول و استروژن افزایش می‌یابند. در فاز لوتئال بیشتر پروژسترون تولید شده و به اوج خود می‌رسد.
- ساختار درونی: در فاز فولیکولی شما شاید رشد و بلوغ فولیکول‌های تخمدان هستید در حالی فاز لوتئال چنین تغییراتی را به همراه ندارد.
- تغییرات آندومتر: در طول فاز فولیکولی، آندومتر در پاسخ به تولید استروژن ضخیم می‌شود. این در حالی است که طی فاز لوتئال پروژسترون آندومتر را ضخیم نگه‌می‌دارد.
- دمای پایه بدن: دمای پایه بدن در فاز فولیکولی به نسبت پایین است و در فاز لوتئال به دلیل افزایش سطح استروژن افزایش می‌یابد.
گذشته از این تفاوت‌های اساسی باید گفت هر دو فاز حدود 14 روز طول می‌کشند و تا حد زیادی با تغییرات فیزیولوژیکی یکسانی همراه خواهند بود.
سخن آخر
در این راهنما به طور مفصل توضیح دادیم که فاز فولیکولی یکی از اجزای حیاتی چرخه قاعدگی است که با تغییرات هورمونی و فرآیندهای فیزیولوژیکی همراه خواهد بود. با بروز این تغییرات شما متوجه می‌شوید که بدنتان برای تخمک‌گذاری و ایجاد لقاح احتمالی آماده است.
برای آشنایی بیشتر با این فاز و درک زمان درست برای ایجاد لقاح می‌توانید از مشاوران مرکزباروری رستاک کمک بگیرید. این کلینیک خدمات کاملی در زمینه رفع ناباروری زنان و مردان ارائه می‌دهد و می‌تواند در تشخیص مشکل زوجین خیلی سریع دست به کار شود؛ زیرا تجهیزات پیشرفته‌ای دارد.
