در بین علل مختلف سقط جنین در مراحل اولیه حاملگی، حالت “بارداری خالی یا پوچ” یکی از شایع‌ترین موارد است که حدود نیمی از آمار سقط‌ها را شامل می‌شود. به این معنی که از هر دو مورد سقط، یک مورد آن مربوط به حاملگی بدون وجود جنین است. در این وضعیت، پس از لانه‌گزینی و شروع رشد کیسه جنینی در رحم، ناگهان رشد و تکامل جنین متوقف می‌گردد یا اصلاً جنینی شکل نمی‌گیرد. سرانجام، این نوع حاملگی با سقط طبیعی یا خاتمه پزشکی (کورتاژ) پایان می‌یابد. تجربه چنین اتفاقی، آن هم پس از احساس لذت مادر یا پدر شدن، برای زوجین خصوصاً آنهایی که مدت‌ها تلاش کرده‌اند بسیار غم‌انگیز است. اما آیا این به معنای ناامیدی از داشتن فرزند در آینده است؟ در ادامه، با تشریح کامل پدیده حاملگی پوچ از زاویه تشخیص و درمان، به این سوال پاسخ داده می‌شود.
حاملگی خالی یا پوچ
حاملگی پوچ یا بدون جنین، که گاهی آمبریونیک نیز نامیده می‌شود، نوعی سقط زودهنگام است که در آن تخمک لقاح یافته به دیواره رحم می‌چسبد، کیسه جنینی شروع به رشد می‌کند، اما رشد و تکامل جنین ناگهان متوقف می‌شود یا اصلاً جنینی شکل نمی‌گیرد. این اتفاق معمولاً در سه ماهه اول و اغلب بین هفته‌های 7 تا 9 حاملگی، پیش از آگاهی خود مادر از بارداری، رخ می‌دهد. نکته مهم این است که در چنین وضعیتی، امکان ادامه حاملگی وجود ندارد و باید حتماً به آن خاتمه داد.
شاید تصور کنید حاملگی پوچ تنها یک حالت کلی دارد. اما باید بدانید که اگر توده گوشتی تشکیل شده در این بارداری را از لحاظ ظاهری، بافتی و کاریوتایپ مورد بررسی قرار دهند، به این نتیجه‌گیری خواهند رسید که حاملگی پوچ از دو نوع متفاوت تشکیل شده است: حاملگی پوچ کامل و حاملگی پوچ جزئی یا ناقص
حاملگی پوچ کامل
تخمک لقاح یافته در این نوع بارداری، هیچ کروموزومی از مادر دریافت نمی‌کند و تنها شامل یک جفت از کروموزوم‌های پدر است و علت آن عقیم بودن تخمک بیان می‌شود. از نشانه‌های این نوع بارداری می‌توان به تشکیل نشدن جفت و کیسه آبشامگی اشاره کرد. البته گفته می‌شود جفت در حاملگی پوچ کامل ساخته خواهد شد اما آن‌قدر از نظر ظاهری غیرطبیعی است که تاثیر مثبتی در روند بارداری نمی‌گذارد.
حاملگی پوچ جزئی
در این نوع بارداری، جفت و کیسه آبشامگی با مقداری بافت سالم تشکیل می‌شود و علت آن تخمک لقاح یافته‌ای است که حاوی یک جفت کپی کروموزوم‌های پدر و یک کروموزوم از مادر خواهد بود. ممکن است این پرسش در ذهن شما به وجود آید که آیا در حاملگی پوچ قلب تشکیل می‌شود؟
در پاسخ باید گفت در برخی موارد بله. شاید در این نوع بارداری جنین به‌صورت کامل یا بخشی از آن در رحم مادر تشکیل شود، اما غیرطبیعی بودن آن به اندازه‌ای است که ادامه حیات و رشد وجود ندارد. بنابراین تصمیم نهایی بر سقط و پایان دادن به این نوع حاملگی است.
دلیل بارداری پوچ
پس از لقاح تخمک توسط اسپرم، تقسیم سلولی آغاز می‌شود و حدود 10 روز بعد، جنین ابتدایی شکل می‌گیرد. اما در حالت حاملگی پوچ، یا هرگز جنینی تشکیل نمی‌شود یا رشد آن متوقف می‌گردد. علت اصلی این پدیده، معمولاً ناشی از تقسیم غیرطبیعی سلول‌ها به دلیل ناهنجاری‌های کروموزومی، مشکلات ژنتیکی، یا تخمک یا اسپرم غیرطبیعی است. به گونه‌ای که بدن مادر، کروموزوم‌های نامنظم جنین را تشخیص داده و به طور طبیعی، بارداری را متوقف می‌کند.
بروز حاملگی پوچ می‌تواند باعث احساسات دردناکی مانند غم، ناامیدی و عصبانیت در زنان شود. با این حال، مهم است که به خاطر داشته باشیم این اتفاق بسیار رایج بوده و تقصیر فرد نیست. تقریباً یک چهارم از همه بارداری‌ها منجر به حاملگی پوچ می‌شوند. علاوه بر عوامل ژنتیکی، سایر عوامل خطرزا نیز وجود دارند؛ مانند سن بالای مادر، مشکلات هورمونی، سیستم ایمنی بدن، عفونت‌ها و حتی استرس شدید. پس از یک حاملگی پوچ، زنان باید به بدن خود زمان کافی برای بازیابی بدهند و از پزشک خود در مورد علل احتمالی و راهکارهای پیشگیری از وقوع مجدد آن مشاوره بگیرند.
چه افرادی بیشتر در معرض حاملگی پوچ قرار می‌گیرند؟
اگرچه این نوع بارداری یک پدیده رایج میان خانم‌ها نیست، اما آمارها حاکی از آن است که در کشورهای اروپایی از هر خانم باردار، یک نفر به حاملگی مولار گرفتار می‌گردد. متاسفانه در کشورهای آسیایی این میزان 7 برابر است که جای نگرانی فراوانی دارد. در این میان، خانم‌هایی هستند که احتمال ابتلای آنان به حاملگی مولار بیشتر از دیگران خواهد بود. آنها در دسته‌های زیر قرار می‌گیرند:
- خانم‌هایی که با سن بالاتر از 45 سال و کمتر از 20 سال اقدام به بارداری می‌نمایند.
- خانم‌هایی که بدن آنها با کمبود ویتامین A مواجه است.
- خانم‌هایی که سابقه خانوادگی بارداری نقص داشته‌اند.
- خانم‌هایی که از چربی‌های حیوانی کم استفاده میکنند یا مصرف آن را قطع کرده‌اند.
نشانه های تشخیص بارداری پوچ
در وضعیت حاملگی پوچ، جفت و کیسه جنینی علیرغم عدم وجود جنین، همچنان به ترشح هورمون‌های بارداری ادامه می‌دهند. به همین دلیل، علائم اولیه حاملگی مانند تأخیر قاعدگی، تهوع، حساسیت و تورم پستان‌ها، یا حتی نتیجه مثبت تست بارداری مشاهده می‌شود.
افزایش سطح هورمون HCG باعث می‌شود بسیاری از زنان تصور کنند بارداری‌شان در مسیر درست پیش می‌رود. جفت برای مدتی کوتاه می‌تواند بدون حضور جنین به رشد خود ادامه دهد و میزان HCG نیز افزایش یابد. اما پس از آن، ممکن است علائمی شبیه سقط مانند خونریزی واژینال به صورت لکه‌بینی یا خونریزی خفیف، لخته‌های خونی، گرفتگی‌های خفیف تا متوسط در ناحیه لگن و شکم روی دهد که از نشانه‌های حاملگی پوچ هستند.
اگر هر یک از این نشانه‌ها را تجربه کردید، ممکن است نشان‌دهنده سقط جنین باشد. اما این به آن معنی نیست که تمام خونریزی‌های احتمالی در سه ماهه اول، منجر به سقط خواهند شد. بنابراین، قبل از اینکه دچار استرس و نگرانی شوید، در صورت مشاهده هر یک از علائم یادشده، به سرعت به پزشک مراجعه کنید تا علت خونریزی مشخص شود. مطالعه مطلب مربوط به مشاوره قبل از بارداری می‌تواند برای کسب اطلاعات بیشتر، راهگشا باشد.
حاملگی پوچ و درمان قطعی آن
حاملگی پوچ، برخلاف سایر عوارضی که در جریان بارداری طبیعی رخ می‌دهد، با شیوه‌های سنتی، گیاهی و خانگی قابل برطرف شدن نیست و نیازمند درمان پزشکی است. روش‌های درمانی که پزشک به مادر مبتلا به حاملگی پوچ معرفی می‌کند، ارتباط مستقیمی با میزان تهاجمی بودن این نوع حاملگی دارد. در ادامه، به روش‌های درمانی قطعی برای حاملگی پوچ اشاره شده است:
کورتاژ (خالی کردن رحم)
در حالت کلی، حاملگی پوچ به‌طور خودبه‌خود از مهبل مادر خارج می‌شود. اما ، بخشی از آثار این حاملگی در رحم باقی پا برجا می ماند که باید با استفاده از کورتاژ درمان شود. عمل کورتاژ به‌صورت سرپایی در بیمارستان انجام می‌شود که مراحل آن بیان کرده ایم:
- در مرحله اول به مادر بیهوشی موضعی یا کلی تزریق میکنند.
- در پوزیشنی که مادر به پشت قرار گرفته و پاها خم هستند، پزشک متخصص دهانه رحم و مهبل را ضدعفونی می‌کند.
- دهانه مهبل با ابزار ویژه‌ای باز می‌شود و لوله پلاستیکی دستگاه مکش وارد رحم مادر می‌گردد.
- تمامی بافت‌های غیرعادی توسط دستگاه مکش از رحم خارج وکشیده می‌شوند.
- در مرحله آخر، پزشک با استفاده از وسیله ای به نام کورت که یک ابزار خاص است، باقیمانده آثار حاملگی پوچ را از دیواره رحم مادر می‌تراشد و تمیزمی‌کند.
این روش درمان زمانی انجام می‌شود که حاملگی پوچ چندان تهاجمی نباشد و طبق آزمایش‌های انجام شده، یک توده بدخیم تلقی نشود. لازم به ذکر است که مراحل انجام کورتاژ در بیمارستان چیزی نزدیک به ۱۵ دقیقه تا نیم ساعت طول خواهد کشید.
برداشتن رحم یا هیسترکتومی
این روش درمانی در شرایطی توسط پزشک پیشنهاد می‌گردد که:
- سن مادر بیش از 45 سال باشد.
- شرایط موجود، امکان بارداری مجدد را برای مادر فراهم ننماید.
برداشتن رحم که به آن هیسترکتومی گفته می‌شود، زمانی صورت می‌گیرد که حاملگی پوچ حالت تهاجمی داشته باشد و به عنوان یک سرطان یا تومور بدخیم، به اندام‌های دیگر به‌ویژه ریه آسیب برساند. آمارها نشان می‌دهند از هر 5 خانم مبتلا به این نوع بارداری، حاملگی پوچ یک نفر بدخیم خواهد بود.
پایش مستمر هورمون بارداری
هورمون بارداری یعنی HCG در هنگام بروز حاملگی پوچ به‌شدت افزایش می‌یابد. افزایش سطح این هورمون در بدن مادر قابل توجیه نیست و باید با بررسی و ارزیابی به حالت اولیه بازگردد. درمان تکمیلی زمانی اتفاق می‌افتد که پس از گذشت چند ماه تا یکسال از این بارداری، سطح هورمون HCG یا عدد بتای مادر کاهش چندانی نداشته باشد.
شیمی‌درمانی در حاملگی پوچ
در مواردی ممکن است پیشرفت حاملگی پوچ بدخیم آن‌چنان شدید گردد و سلول‌های غیرطبیعی رشد بی‌قاعده‌ای داشته باشند که دیگر اندام‌ها از جمله ریه، معده، کبد و سایر اعضا را نیز درگیر سازند. در چنین شرایطی است که پس از انجام برداشتن رحم (هیسترکتومی) به تشخیص پزشک، نوبت به شیمی‌درمانی می‌رسد. شیمی‌درمانی اگر در زمان مناسب صورت پذیرد، از پیشرفت بیشتر این بیماری در بدن جلوگیری خواهد نمود.
چگونه از بارداری پوچ پیشگیری کنیم؟
روش پیشگیری کلی برای خانم‌هایی که بارداری نخست را تجربه می‌نمایند وجود ندارد. اما برای خانم‌هایی که پس از رسیدن عدد بتا به صفر در بارداری پوچ، قصد آبستنی مجدد دارند، راهکارهایی که در زیر معرفی می‌شوند می‌توانند نقش پیشگیرانه داشته باشند:
1. انجام آزمایش‌های ژنتیکی (عدد بتا در بارداری پوچ)
آزمایش‌های ژنتیکی انواع مختلفی دارند و بهتر است قبل از اقدام به بارداری انجام شوند. برای این آزمایش‌ها نمونه‌هایی از ادرار، بزاق، خون، مغز استخوان، مو، پوست یا بافت‌های مختلف بدن لازم است. این آزمایش‌ها کروموزوم‌ها، DNA و RNA را بررسی میکنند تا تغییرات و جهش‌های ژنتیکی شناسایی شوند. با وجود هزینه بالای این آزمایش‌ها، آنها به مادر کمک میکنند تا بارداری سالم و طبیعی داشته باشد و از مشکلاتی مانند بارداری پوچ جلوگیری کند. همچنین باید توجه داشت که احتمال بروز بارداری پوچ در بارداری دوم نیز ۱ تا ۲ درصد است
- .انجام سونوگرافی پیش از موعد مقرر
در زمان بارداری، پزشک ،زمان خاصی را برای انجام سونوگرافی مشخص می‌نماید. مادران باردار که سابقه حاملگی پوچ دارند، بهتر است پیش از زمان مشخص شده به مراکز سونوگرافی مراجعه نمایند. سونوگرافی‌های زودهنگام کمک میکنند تا اگر مشکلی در رحم، تشکیل جفت، شکل‌گیری جنین و کیسه بارداری رخ داده باشد، مادر را زودتر آگاه سازند تا فرایند درمان را هرچه سریع‌تر آغاز نماید و از بروز مشکلات جدی‌تر و بزرگ‌تر جلوگیری شود.
3. بررسی هورمون‌های حاملگی
برای بارداری مجدد، میزان هورمون بارداری HCG باید صفر شود. پس اگر یکبار بارداری پوچ را تجربه کرده‌اید، باید منتظر بمانید تا سطح هورمون‌ها کاهش یابد. با وجود هورمون HCG در بدن مادر، بارداری مجدد قطعاً خطرناک خواهد بود. به گفته متخصصان زنان و زایمان، زمانی که سطح هورمون حاملگی HCG به حالت اولیه خود بازنگشته است، نباید برای بارداری مجدد اقدام نمود.
عوارض حاملگی پوچ
در بعضی موارد خاص، پس از سقط جنین یا عمل جراحی برای پایان دادن به حاملگی پوچ، ممکن است بخشی از بافت در رحم باقی بماند و به رشد خود در لایه ماهیچه‌ای رحم ادامه دهد. به این وضعیت، تومور تروفوبلاستیک حاملگی (GTN) گفته می‌شود. این حالت در حدود 15 تا 20 درصد از حاملگی‌های پوچ کامل و 5 درصد از حاملگی‌های پوچ ناقص رخ می‌دهد. یکی از نشانه‌های GTN، سطح بالای هورمون گنادوتروپین جفتی انسانی (HCG) پس از برطرف شدن حاملگی پوچ است. همچنین، GTN در برخی موارد باعث خونریزی از مهبل می‌شود. برای درمان GTN، شیمی‌درمانی انجام می‌شود که اغلب موفقیت‌آمیز است. یکی دیگر از گزینه‌های درمانی، برداشتن رحم (هیسترکتومی) است. یکی دیگر از عوارض نادر حاملگی پوچ، سرطان کوریوکارسینوما است که می‌تواند به سایر اندام‌ها گسترش یابد. احتمال بروز این عارضه در حاملگی پوچ کامل بیشتر از حاملگی پوچ ناقص است. این نوع سرطان با شیمی‌درمانی یا پرتودرمانی درمان می‌شود.
زمان مناسب برای مراجعه به پزشک
درست است که هر گونه خونریزی و درد در دوران بارداری به معنای حاملگی پوچ نیست، اما بهترین زمان برای مراجعه به پزشک زمانی است که علائم اولیه را مشاهده می‌کنید یا پس از تجربه حاملگی پوچ، قصد بارداری مجدد دارید.
پزشک معمولاً در حین معاینه، سؤالاتی از قبیل زمان شروع و پایان آخرین قاعدگی، بیماری‌های زمینه‌ای، مکمل و داروهای مصرفی، سوابق خانوادگی، سابقه داشتن بارداری پوچ، خروج توده انگوری شکل از مهبل و علائم مشابه می‌پرسد که بهتر است به تمامی آنها با تمرکز کافی پاسخ دهید. کلینیک ناباروری رستاک یکی از مراکز تخصصی و مجهز در زمینه درمان ناباروری است که شما میتوانید به آن اعتماد کنید.
اما در کنار انتظاراتی که از پزشک معالج دارید، خود شما نیز باید به یک سری نکات توجه کنید. حتماً تاریخ دقیق قاعدگی خود را یادداشت نمایید. از پزشک در رابطه با منابع اطلاعاتی معتبر سؤال بپرسید. اگر بیماری زمینه‌ای دارید یا مصرف‌کننده داروی خاصی هستید، در مراجعه به پزشک مطرح نمایید.
